पोषण आणि आरोग्य: पोषक तत्त्वांची कमतरता व त्यावरील उपाय (Nutrition and Health: Deficiency of Nutrients and Their Remedies)

मानवी आरोग्याचा भक्कम पाया म्हणजे योग्य पोषण. समतोल आहार शरीराच्या वाढीला, विकासाला आणि सर्वांगीण आरोग्याला आवश्यक पोषक तत्त्वे पुरवतो. उलटपक्षी, अयोग्य किंवा अपुऱ्या पोषणामुळे अनेक विकार उद्भवतात.

आहार आणि आजार यांचा अतिशय जवळचा संबंध आहे. अपुरे पोषण किंवा असमतोल आहार हेच अनेक व्याधींचे मूळ कारण ठरते. विशिष्ट पोषक तत्त्वांच्या अभावामुळे झुरणी रोग, सुखा रोग, जीवनसत्व ‘अ’ च्या कमतरतेमुळे अंधत्व, रक्तक्षय, बेरीबेरी, गलगंड अशा आजारांचा उद्भव होतो.

झुरणी रोग (Kwashiorkor) – प्रथिनांची कमतरता

झुरणी रोग हा प्रथिनांच्या कमतरतेमुळे होणारा गंभीर आजार आहे, जो विकसनशील देशांतील मुलांमध्ये विशेषतः आढळतो. लहान मुलांच्या शारीरिक तसेच बौद्धिक विकासासाठी प्रथिने अत्यावश्यक आहेत. प्रथिनांची कमतरता झाल्यास मुलांची वाढ खुंटते, शरीरावर सूज येते, केस लालसर-सोनेरी भासतात व सहज तुटतात, त्वचा कोरडी व शुष्क होते, डायरियाचा त्रास होतो. योग्य वेळी उपचार न मिळाल्यास मृत्यूही होऊ शकतो.

सुखा रोग (Marasmus) – कॅलरी व प्रथिनांची कमतरता

उर्जा आणि प्रथिनांचा दीर्घकाळ अभाव राहिल्यास सुखा रोग होतो. यामध्ये शरीरातील स्नायूंचा ऱ्हास होतो. हा आजार झुरणीपेक्षा वेगळा असून कॅलरी आणि प्रथिनांची एकत्रित कमतरता हे त्याचे मुख्य कारण आहे. या आजारात वजन झपाट्याने घटते, त्वचा सुरकुतलेली दिसते, हात-पाय काडीप्रमाणे होतात आणि मूल चिडचिडे बनते.

अंधत्व (Xerophthalmia) – जीवनसत्व ‘अ’ ची कमतरता

जीवनसत्व ‘अ’ च्या कमतरतेमुळे रातांधळेपणा, डोळ्याच्या पांढऱ्या भागावर तिळासारखे डाग, दृष्टी गमावणे अशा समस्या निर्माण होतात. रोगप्रतिकारक शक्ती देखील कमी होते. संयुक्त राष्ट्रांच्या मते, दरवर्षी दक्षिण-पूर्व आशियात आणि आफ्रिकेत सुमारे दीड लाख मुले अंधत्वाला बळी पडतात.

रक्तक्षय (Anaemia) – लोहाची कमतरता

लोहाच्या कमतरतेमुळे होणारा रक्तक्षय महिलांमध्ये आणि लहान मुलांमध्ये विशेषतः आढळतो. प्रथिने, व्हिटॅमिन बी किंवा फॉलिक ऍसिडच्या अभावामुळेही हा आजार उद्भवू शकतो. थकवा, अशक्तपणा आणि जीवनमानात घसरण ही याची प्रमुख लक्षणे आहेत.

मुडदूस (Rickets) – जीवनसत्व ‘ड’ व कॅल्शियमची कमतरता

जीवनसत्व ‘ड’, कॅल्शियम आणि फॉस्फरस यांचा अभाव झाल्यास हाडे ठिसूळ होतात, वाकडी होतात व मूडदूस नावाचा विकार होतो. औद्योगिक क्रांतीच्या काळात युरोपात ही समस्या गंभीर होती. आजही भारत, पाकिस्तान, बांगलादेश तसेच अनेक आफ्रिकन देशांमध्ये हा विकार आढळतो.

बेरीबेरी (Beriberi) – जीवनसत्व ‘ब1’ ची कमतरता

जीवनसत्व ‘ब1’ च्या अभावाने बेरीबेरी होतो. यात स्मरणशक्ती कमी होते, भूक राहत नाही, पचन बिघडते, जीभ लाल होते आणि त्वचेचे विकार निर्माण होतात.

गलगंड (Goitre) – आयोडीनची कमतरता

आहारातील आयोडीनची कमतरता गलगंडाचे मुख्य कारण आहे. अंदाजे २५ कोटी लोकांना हा त्रास आहे. समुद्रापासून दूर असलेल्या भागांमध्ये हा विकार जास्त प्रमाणात आढळतो. सार्वत्रिक मीठ आयोडायझेशन हा यावर प्रभावी उपाय आहे.

पेलाग्रा (Pellagra) – जीवनसत्व ‘ब6’ ची कमतरता

या आजारात त्वचा कोरडी पडते, मानसिक बदल जाणवतात. जीवनसत्व ‘ब6’ ची पूर्तता हा यावर एकमेव उपाय आहे.

स्कर्व्ही (Scurvy) – जीवनसत्व ‘क’ ची कमतरता

जीवनसत्व ‘क’ च्या अभावाने हिरड्यांतून रक्त येणे, सांधे दुखणे व सूज येणे अशी लक्षणे दिसतात.

जगभरातील पोषक तत्त्वांच्या कमतरतेमुळे होणाऱ्या रोगांचा प्रसार

रोग	प्रभावित लोकसंख्या	सर्वाधिक प्रभावित प्रदेश	प्रतिबंधात्मक उपाय
झुरणी रोग (Kwashiorkor)	विकसनशील देशांतील मुले	उप-सहारा आफ्रिका, आशिया	स्तनपानाला प्रोत्साहन, प्रथिनयुक्त आहार
सुखा रोग (Marasmus)	अर्भकं व लहान मुले	उप-सहारा आफ्रिका, दक्षिण आशिया	लवकर स्तनपान, एकूण पोषण सुधारणा
अंधत्व (Xerophthalmia)	मुले व गरोदर महिला	आग्नेय आशिया, आफ्रिका	जीवनसत्व-अ पूरवठा, विविध आहार
रक्तक्षय (Anaemia)	महिला व लहान मुले	जगभर	लोह व जीवनसत्व पूरक आहार, पोषण शिक्षण
मुडदूस (Rickets)	मुले व किशोरवयीन	मर्यादित सूर्यप्रकाशाचे प्रदेश	जीवनसत्व-ड, आहारातील बदल
गलगंड (Goitre)	सामान्य लोकसंख्या	आयोडीन-अभावी प्रदेश	सार्वत्रिक मीठ आयोडायझेशन

निष्कर्ष

पोषक तत्त्वांच्या कमतरतेमुळे उद्भवणारे आजार टाळण्यासाठी पोषण आणि आरोग्य यांच्यातील संबंध नीट समजून घेणे आवश्यक आहे. योग्य व संतुलित आहार हा निरोगी समाजाचा पाया आहे. या रोगांवर मात करण्यासाठी पौष्टिक अन्नासोबतच कुपोषणाला कारणीभूत असलेल्या सामाजिक-आर्थिक घटकांवरही लक्ष केंद्रित करणे गरजेचे आहे.

© rajekhan.in